दस महाविद्या

दशमहाविद्या अर्थात महान विद्या रूपी देवी। महाविद्या, देवी दुर्गा के दस रूप हैं, जो अधिकांश तान्त्रिक साधकों द्वारा पूजे जाते हैं, परन्तु साधारण भक्तों को भी अचूक सिद्धि प्रदान करने वाली है। इन्हें दस महाविद्या के नाम से भी जाना जाता है। ये दसों महाविद्याएं आदि शक्ति माता पार्वती की ही रूप मानी जाती हैं। दस महाविद्या विभिन्न दिशाओं की अधिष्ठातृ शक्तियां हैं। भगवती काली और तारा देवी- उत्तर दिशा की, श्री विद्या (षोडशी-त्रिपुर सुन्दरी)- ईशान दिशा की, देवी भुवनेश्वरी, पश्चिम दिशा की, श्री त्रिपुर भैरवी, दक्षिण दिशा की, माता छिन्नमस्ता, पूर्व दिशा की, भगवती धूमावती पूर्व दिशा की, माता बगला (बगलामुखी), दक्षिण दिशा की, भगवती मातंगी वायव्य दिशा की तथा माता श्री कमला र्नैत्य दिशा की अधिष्ठात्री है।

=======================

दस महाविद्या अपने आप में एक संपूर्ण साधना पद्धति है। इसमें मां भगवती के दस अलग-अलग शक्ति स्वरूपों की पूजा की जाती हैं। यूं तो दस महाविद्या साधना मां महाकाली से आरंभ होकर मां त्रिपुरसुंदरी (श्रीविद्या) पर समाप्त होती है जो कि किसी भी व्यक्ति के लिए एक ही जन्म में संभव नहीं है। ऐसे में भक्त अपनी श्रद्धानुसार किसी भी एक देवी की आराधना कर उन्हें सिद्ध कर सकते हैं। इन महाविद्याओं के नाम इस प्रकार हैं-

1. काली 2. तारा 3. त्रिपुरसुंदरी 4. भुवनेश्वरी 5. त्रिपुर भैरवी (श्रीविद्या) 6. धूमावती 7. छिन्नमस्ता 8. बगला 9. मातंगी 10. कमला

इन्हें मुख्यतया दो कुलों में बांटा गया है, (1) काली कुल तथा (2) श्री कुल। इनमें काली कुल की देवियों में महाकाली, तारा, छिन्नमस्ता, भुवनेश्वरी हैं। जबकि श्रीकुल की देवियों में महा-त्रिपुरसुंदरी, त्रिपुर-भैरवी, धूमावती, बगलामुखी, मातंगी और कमला हैं। श्रीकुल की देवियों में धूमावती को छोड़ कर सभी अत्यन्त सुन्दर स्वरूपा तथा यौवन से संपन्न हैं। इनकी आराधना से भक्त जो भी चाहे, उसे प्राप्त कर सकते हैं।

1. काली महाविद्या साधना

दस महाविद्याओं में काली सर्वप्रथम है। इनकी साधना करने के बाद पूरे विश्व में ऐसा कुछ नहीं जो प्राप्त न हो सके, वरन भक्त स्वयं ही भगवान बन जाता है। मुख्यतः इनकी आराधना बीमारी के नाश, शत्रुओं के नाश के लिए, दुष्ट आत्मा व दुष्ट ग्रह से बचाने के लिए, अकाल मृत्यु के भय से बचने के लिए, वाक सिद्धि के लिए, कवित्व शक्ति प्राप्त करने तथा राज्य प्राप्ति के लिए किया जाता है। इन्हें प्रसन्न करने के लिए निम्न मंत्र की कम से कम 9,11,21 माला का जप काले हकीक की माला से किया जाना चाहिए। मंत्र निम्न प्रकार है-

“ॐ क्रीं क्रीं क्रीं दक्षिणे कालिके क्रीं क्रीं क्रीं स्वाहाः”

2. तारा महाविद्या

दस महाविद्याओं में दि्वतीय तारा को तारिणी भी कहा जाता है। जिस पर इनकी कृपा हो जाएं वो न केवल समस्त कष्टों से वरन इस भवसागर से ही पार हो जाता है, इसी से इन्हें तारिणी भी कहा जाता है। इनकी आराधना से बुद्धि अत्यन्त प्रखर हो उठती हैं और वाक् सिद्धी भी प्राप्त होती हैं। परन्तु इनका मंत्र ऋषियों द्वारा शापित तथा अत्यन्त प्रबल हैं, अतः योग्य गुरु की देखरेख में ही इनकी साधना आरंभ करनी चाहिए। इनके मंत्र का जाप लाल मूंगा या स्फटिक की माला से किया जाता है। इन्हें प्रसन्न करने के लिए निम्न मंत्र का 11 माला जप करना चाहिए।

“ॐ ह्रीं स्त्रीं हुं फट”

3. त्रिपुर सुंदरी (अथवा श्रीविद्या) महाविद्या

श्रीविद्या के नाम से प्रख्यात त्रिपुर सुंदरी महाविद्या दस महाविद्या साधना की पूर्णता को प्राप्त कराती हैं। इनका साधक स्वयं ही शिवमय होता है और वह अपने इशारे मात्र से जो चाहे कर सकता है। इनकी उपासना से भौतिक सुखों के साथ-साथ मोक्ष की भी प्राप्ति होती हैं। इन्हें प्रसन्न करने के लिए रूद्राक्ष की माला से निम्न मंत्र का कम से कम 10 माला जप करना चाहिए।

“ॐ ऐं ह्रीं श्रीं त्रिपुर सुंदरीयै नमः“

4. भुवनेश्वरी महाविद्या

मां भुवनेश्वरी क्षण मात्र में प्रसन्न होने वाली देवी है जो उक्त की किसी भी इच्छा को पलक झपकते पूरा कर सकती है। परन्तु एक बार ये रूठ जाएं तो इन्हें मनाना अत्यन्त कठिन होता है, अतः इनके भक्तों को कभी किसी सज्जन, स्त्री अथवा जीव को नहीं सताना चाहिए। इन्हें प्रसन्न करने के लिए स्फटिक की माला से निम्न मंत्र का कम से कम ग्यारह या इक्कीस माला का जप कर मां भुवनेश्वरी की आराधना करनी चाहिए। मंत्र निम्न प्रकार है-

“ॐ ऐं ह्रीं श्रीं नमः”

5. छिन्नमस्ता महाविद्या

दस महाविद्याओं में सर्वाधिक उग्र साधना छिन्नमस्ता की मानी गई है। इनकी आराधना तुरंत फलदायी है। मां छिन्नमस्ता की आराधना शत्रु को परास्त करने के लिए, रोजगार में सफलता के लिए, नौकरी में पदोन्नति के लिए, कोर्ट केस में विजय के लिए तथा कुंडली जागरण के लिए की जाती है। इनकी साधना किसी योग्य व अनुभवी गुरु के दिशा-निर्देश में ही करनी चाहिए क्योंकि अत्यन्त उग्र होने के कारण जरा सी भी असावधानी साधक की मृत्यु का कारण बन सकती है। इनकी प्रसन्नता के लिए रूद्राक्ष या काले हकीक की माला से निम्न मंत्र का न्यूनतम 11 या 21 माला मंत्र जप करना चाहिए।

“श्रीं ह्रीं क्लीं ऐं वज्र वैरोचनीयै हूं हूं फट स्वाहा:”

6. त्रिपुर भैरवी महाविद्या

दस महाविद्याओं में त्रिपुर भैरवी महाविद्या को श्रीविद्या अथवा गुप्त गायत्री विद्या भी कहा जाता है। इनकी आराधना से भक्त स्वयं ही शक्ति स्वरूप बन जाता है और उसके इशारे मात्र से ही ब्रह्मांड की शक्तियां कार्य करने लगती हैं। इनकी साधना भी तुरंत फलदायी है और इनकी कृपा से बड़ी से बड़ी तांत्रिक शक्तियां भी साधक का कुछ नहीं बिगाड़ पाती हैं। मां त्रिपुरभैरवी को प्रसन्न करने के लिए मूंगे की माला से निम्न मंत्र का कम से कम 15 माला मंत्र जप करना चाहिए।

“ॐ ह्रीं भैरवी कलौं ह्रीं स्वाहा:”

7. धूमावती महाविद्या

एक मात्र धूमावती महाविद्या ही ऐसी साधना है जो किसी मंदिर अथवा घर में नहीं की जाती वरन किसी श्मशान में की जाती हैं। इनका स्वरूप विधवा तथा अत्यन्त रौद्र है। इन्हें अलक्ष्मी भी कहा गया है। ये जीवन में आने वाले किसी भी संकट अथवा जादू-टोना, भूत-प्रेत, अन्य नकारात्मक शक्तियों को पलक झपकते खत्म कर देती है। मां धूमावती को प्रसन्न करने के लिए मोती की माला या काले हकीक की माला से निम्न मंत्र का कम से कम नौ माला जप करना चाहिए।

“ॐ धूं धूं धूमावती देव्यै स्वाहा:”

8. बगलामुखी महाविद्या

वाकसिद्धी के लिए बगलामुखी महाविद्या से बढ़कर अन्य कोई साधना नहीं है। इनकी आराधना से प्रबल से प्रबल शत्रु भी जड़ सहित नष्ट हो जाता है। इन्हें ब्रह्मास्त्र भी कहा जाता है और यह भगवान विष्णु की संहारक शक्ति है। इनकी आराधना कोर्ट कचहरी में विजय, शत्रु का नाश, सरकारी अधिकारियों को अनुकूल बनाने तथा अन्य कहीं भी सफलता पाने के लिए की जाती है। इनके वरदान से व्यक्ति जो भी कह दें, वहीं सच होने लगता है। इन्हें प्रसन्न करने के लिए हल्दी की माला से निम्न मंत्र का कम से कम 16 या 21 माला मंत्र का जप करना चाहिए।

“ॐ ह्लीं बगलामुखी देव्यै ह्लीं ॐ नम:”

9. मातंगी महाविद्या

गृहस्थ जीवन में आ रहे किसी भी संकट को दूर करने के लिए मां मातंगी महाविद्या की साधना अत्यन्त उपयोगी मानी गई है। इनकी कृपा से सभी बिगड़े काम अपने आप ही बनते चले जाते हैं। इनकी आराधना युवक-युवतियों के शीघ्र विवाह हेतु, पुत्र प्राप्ति के लिए, सौभाग्य प्राप्ति के लिए, अकस्मात आए संकट दूर करने आदि कार्यों के लिए की जाती है। इन्हें प्रसन्न करने के लिए स्फटिक की माला से निम्न मंत्र का कम से कम 12 माला मंत्र जप करना चाहिए।

“ॐ ह्रीं ऐं भगवती मतंगेश्वरी श्रीं स्वाहा:”

10. कमला महाविद्या

सभी दस महाविद्याओं में कमला महाविद्या सर्वाधिक सौम्य साधना है। दीवाली पर इन्हीं की आराधना की जाती है। साक्षात महालक्ष्मी का आव्हान करने के लिए ही मां कमला की पूजा करनी चाहिए। मां कमला की प्रसन्नता से ही इस विश्व का कार्य-व्यापार चल रहा है और इन्हीं की आराधना से व्यक्ति को समस्त प्रकार के सुख-सौभाग्य, रिद्धि-सिद्धी, अखंड धन भंडार की प्राप्ति होती है। इनकी उपासना के लिए साधक को कमलगट्टे की माला से निम्न मंत्र का कम से कम 10 अथवा 21 माला मंत्र जप करना चाहिए।

“ॐ हसौ: जगत प्रसुत्तयै स्वाहा:”

====≠==================

देवी स्तुति मंत्र:

1. सर्वस्वरूपे सर्वेशे सर्व शक्ति समन्विते।

भयेत्भयस्त्राहि नो देवि दुर्ग़े देवी नमोस्तुते।।

2. लक्ष्मी लज्जे महाविद्ये श्र्द्धे पुष्टिस्वधे ध्रुवे।

महारात्रि महालक्ष्मी नारायणी नमोस्तुते।।

ॐ वागिश्वरी महागौरी गणेश जननी शिवे।

विद्यां वाणिज्य बुद्धीं देहि में परमेश्वरी।।

यह नवरात्रि आठ दिन का ही है। षष्ठी तिथि की हानि होने के कारण 8 दिन का शारदीय नवरात्र शुभ नहीं माना गया है। नौ रात्रि पूर्ण होने पर ही शुद्ध नवरात्रि की शास्त्र में मान्यता बताई गई है-“ नवानां रात्रिनां समाहर:इति नवरात्र:।।”

_______________________

दश महाविद्या और 10 आयाम

ये दश महाविद्याएं आमतौर पर 10 दिशा दिशाओं का प्रतिनिधित्व करने के लिए ली जाती हैं । इन्हें 10 भौतिक दिशाएँ माना जाता है, पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिण, NE, NW, SE, SW, ऊपर और नीचे। इस दिशा शब्द का अर्थ है दिशा, क्षेत्र, दृश्य, कार्य, प्रदर्शनी और सबसे महत्वपूर्ण, आयाम। इस प्रकट सृष्टि के 10 आयाम हैं जिनका प्रतिनिधित्व 10 महाविद्या ऊर्जाएँ करती हैं। प्रत्येक आयाम बुद्धिमान, जागरूक, जागरूक और ऊर्जा से भरपूर है। 10 प्रकट आयामों की चेतन ऊर्जाएँ 10 महाविद्या हैं। बिंदु हर चीज़ का चेतन मूल है और 'आयाम' की अवधारणा से परे है। अब आधुनिक क्वांटम भौतिकी और स्ट्रिंग सिद्धांत ने भी गणना की है कि 10 आयाम हैं। भौतिक विज्ञान तत्वमीमांसा बन गया है और अंततः सनातन धर्म बन जाएगा क्योंकि वैज्ञानिक बुद्धि और चेतना की प्रकृति में अधिक गहराई से उतरेंगे। 10 आयाम यानी दश महाविद्या अंतरिक्ष और समय के साथ-साथ जागरूकता, बुद्धि और चेतना का एक खेल है। उनमें से हर एक शक्ति से दहाड़ रहा है। उनके विग्रह के आमने-सामने होना एक मादक और रोमांचक एहसास है जहां आप उनकी ऊर्जा को स्पंदित महसूस कर सकते हैं।

10 महाविद्याएं सिर्फ आयाम नहीं हैं, वे आपके शरीर में प्रवाहित होने वाली वास्तविक प्राण/महत्वपूर्ण ऊर्जा हैं। पाँच मुख्य प्राण हैं, प्राण, अपान, व्यान, समान और उदान। इनके पांच उपप्राण हैं कूर्म, नाग, देवदत्त, कर्करा और धनन्जय। मैंने यहां अपनी पोस्ट में पांच मुख्य प्राणों के बारे में लिखा है । दश महाविद्याएँ आपके शरीर में इन 10 प्राण प्रकारों के रूप में मौजूद हैं और आपके मन/शरीर को प्रकट सृष्टि के 10 आयामों से जोड़ती हैं।

महाकाली और तारा शरीर के निचले हिस्से में नाभि और प्रजनन प्रणाली के नीचे क्रमशः अपान और कूर्म के रूप में स्थित हैं।

षोडशी और भुवनेश्वै क्रमशः प्राण और नाग हैं और नाभि के ऊपर शरीर के ऊपरी क्षेत्रों में स्थित हैं।

भैरवी और छिन्नमस्ता क्रमशः उदान और देवदत्ता हैं और ये ऊपर की ओर बढ़ती हैं, ये गले और शरीर के ऊपरी हिस्सों में अधिक प्रमुख हैं।

धूमावती और बगलामुखी नाभि क्षेत्र में निवास करती हैं और इससे बाहर की ओर क्रमशः समन और कर्करा के रूप में विस्तारित होती हैं।

मातंगी और कमला सिर क्षेत्र सहित शरीर के ऊपरी हिस्सों में क्रमशः व्यान और धनंजय के रूप में निवास करती हैं।

महत्वपूर्ण ऊर्जाएं मुख्य-प्राण यानी ओम नामक स्रोत से प्राप्त होती हैं। (आपकी आत्मा बिंदु/ओम से जुड़ी हुई है, लेकिन वहां तक ​​पहुंचने के लिए पहले आयामों को नेविगेट करना होगा और उनकी ऊर्जा का उपयोग करना होगा।)

दश महाविद्या और 10 आयाम

हम इनमें से प्रत्येक आयाम में और केंद्रीय बिंदु में भी मौजूद हैं जो इन आयामों से परे है। 10 महाविद्याएं और ओम सभी आपके भीतर हैं। उनका व्युत्पन्न प्राण आपके भीतर भी प्रवाहित हो रहा है। जब आप दश महाविद्याओं के विग्रह के सामने खड़े होते हैं या उनके मंत्रों का जाप करते हैं या उनकी साधना करते हैं, तो आप बहुत जटिल तरीके से अपनी ऊर्जा पर काम कर रहे होते हैं। आप अपनी महत्वपूर्ण ऊर्जाओं को आयामों में संलग्न कर रहे हैं। आप अपने प्राण को उच्चतम संभव ऊर्जाओं में प्रशिक्षित कर रहे हैं। उदाहरण के लिए, यदि आप बगलामुखी साधना कर रहे हैं तो आप समान और क्रकार वायु पर ध्यान केंद्रित करेंगे और उन्हें उच्चतम संभव स्तरों से तीव्रता से जोड़ेंगे।

_______________________

૧૦ મહાવિદ્યા

૧૦ મહાવિદ્યા દેવીઓ છે, જે એક છેડે ભયાનક દેવીઓથી માંડીને, બીજી તરફ નમ્ર સુધી, સ્ત્રીની દેવત્વના વર્ણપટનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.

મહાવિદ્યા નામ સંસ્કૃત મૂળમાંથી આવ્યો છે, મહા અર્થ સાથે 'મહાન' અને વિદ્યા અર્થ, 'સાક્ષાત્કાર, પ્રાગટ્ય, જ્ઞાન અથવા શાણપણ.

મહાવિદ્યા (મહાન શાણપણ) અથવા દશ-મહાવિદ્યા એ હિંદુ ધર્મમાં દૈવી માતા દુર્ગા અથવા કાલી પોતે અથવા દેવીના દસ પાસાઓનું જૂથ છે. ૧૦ મહાવિદ્યા એ વિઝડમ દેવીઓ છે, જે એક છેડે ભયાનક દેવીઓથી માંડીને, બીજી તરફ નમ્ર સુધી, સ્ત્રીની દેવત્વના વર્ણપટનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે.

શક્તિઓ માને છે, “એક સત્ય દસ જુદા જુદા પાસાઓમાં સંવેદનાયુક્ત છે; દૈવી માતા દસ વૈશ્વિક વ્યક્તિત્વ તરીકે પ્રાર્થના અને સંપર્ક કરવામાં આવે છે, "દશા-મહાવિદ્યા (" દસ-મહાવિદ્યા "). મહાવિદ્યા પ્રકૃતિમાં તાંત્રિક માનવામાં આવે છે, અને સામાન્ય રીતે તે તાંત્રિક દેવી તરીકે ઓળખાય છે:

કાલી 

સશક્તિકરણ સાથે સંકળાયેલ હિન્દુ દેવી છે

બ્રહ્મનું અંતિમ સ્વરૂપ, "સમયનો ઉપહાર કરનાર" (કાલિકુલા પ્રણાલીના સર્વોચ્ચ દેવતા)

કાલી એ સશક્તિકરણ, શક્તિ સાથે સંકળાયેલ હિન્દુ દેવી છે. તે દેવી દુર્ગા (પાર્વતી) નું ઉગ્ર પાસું છે. કાલી નામ કાલા પરથી આવ્યો છે, જેનો અર્થ કાળો, સમય, મૃત્યુ, મૃત્યુનો સ્વામી છે

તારા  

રક્ષક (પ્રોટેક્ટર) માર્ગદર્શક તરીકેની દેવી, અથવા કોણ સાચવે છે. કોણ અંતિમ જ્ઞાન આપે છે. જે મુક્તિ આપે છે (નીલ સરસ્વતી તરીકે પણ ઓળખાય છે).

તારાનો અર્થ “સ્ટાર” છે. જેમ કે તારો એક સુંદર પરંતુ નિશ્ચિતપણે સ્વયં-જડતી વસ્તુ તરીકે જોવામાં આવે છે, તેથી તારાને મૂળ, અસ્પષ્ટ ભૂખ માનવામાં આવે છે જે આખા જીવનને આગળ ધપાવે છે.

ત્રિપુરા સુંદરી ષોડશી 

“ત્રણ જગતમાં સુંદર” એવા દેવી (શ્રીકુલા પ્રણાલીઓના સર્વોચ્ચ દેવતા) અથવા ત્રણ શહેરોની સુંદર દેવી; “તાંત્રિક પાર્વતી” અથવા “મોક્ષ મુક્તા”.

ષોડશી તરીકે, ત્રિપુરાસુંદરીને સોળ વર્ષની છોકરી તરીકે રજૂ કરવામાં આવે છે, અને તે સોળ પ્રકારની ઇચ્છાને મૂર્તિમંત માનવામાં આવે છે. ષોડશી એ સોળ ઉચ્ચારણ મંત્રનો પણ ઉલ્લેખ કરે છે, જેમાં પંદર અક્ષર (પંચાક્ષરી) મંત્ર અને અંતિમ બીજનો ઉચ્ચાર હોય છે.

ભુવનેશ્વરી દેવી 

વિશ્વ માતા તરીકેની દેવી, અથવા જેનું શરીર કોસ્મોસ છે. બ્રહ્માંડની રાણી. ભુવનેશ્વરી એટલે બ્રહ્માંડની રાણી અથવા શાસક. તે બધા જગતની રાણી તરીકે દૈવી માતા છે. બધા બ્રહ્માંડ એ તેનું શરીર છે અને બધા જીવો તેના અનંત અસ્તિત્વના આભૂષણ છે. તેણીએ બધા જ વિશ્વને તેના પોતાના સ્વ-પ્રકૃતિના ફૂલ તરીકે વહન કર્યું છે. તેણી સુંદરી અને બ્રહ્માંડની સર્વોચ્ચ મહિલા રાજરાજેશ્વરી સાથે સંબંધિત છે. તે પોતાની ઇચ્છા પ્રમાણે પરિસ્થિતિઓને ફેરવવા માટે સક્ષમ છે. તે નવગ્રહો અને દેવોને પણ માનવામાં આવે છે. ત્રિમૂર્તિ તેને કંઈપણ કરતા રોકી શકતા નથી.

ભૈરવી: 

ભીષણ દેવી, ભયંકર દેવી તેને શુભમકરી પણ કહે છે, સારા લોકોની સારી માતા અને ખરાબ લોકોથી ભયંકર પણ કહેવામાં આવે છે. તે ચોપડે, ગુલાબની પકડતી અને ભય-નિવારણ અને વરદાન આપતા હાવભાવ કરતી જોવા મળે છે. તે બાલા અથવા ત્રિપુરભૈરવી તરીકે પણ જાણીતી છે. એવું માનવામાં આવે છે કે જ્યારે ભૈરવી યુદ્ધના ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ્યો ત્યારે તેના ભયાનક દેખાવથી રાક્ષસો ખૂબ જ નબળા પડી ગયા, અને એવું પણ માનવામાં આવે છે કે મોટાભાગના રાક્ષસોએ તેને જોતાની સાથે જ ગભરામણ શરૂ કરી દીધી હતી. શુંભ અને નિશુંભના વધ નાં દુર્ગા સપ્તશતી સંસ્કરણમાં ભૈરવીને મુખ્યત્વે ચંડી તરીકે જોવામાં આવે છે. તેમ છતાં, તે ચંડ અને મુંડનું  મારી ને તેનું લોહી પીવે છે, તેથી દેવી પાર્વતીએ તેમને વરદાન આપ્યું છે કે તે ચામુંડેશ્વરી કહેવાશે.

છિન્નમસ્તા: 

આત્મનિર્ણિત દેવી. તેની ભયાનક આઇકોનોગ્રાફી દ્વારા છિન્નમસ્તા સરળતાથી ઓળખી શકાય છે. સ્વયંભૂ થઈ ગયેલી દેવી એક હાથમાં પોતાનું વિભાજિત માથું ધરાવે છે, બીજા હાથમાં સ્મિમિટર છે. તેના લોહી વહેવાથી ગળામાંથી લોહીના ત્રણ જેટ ઉભરાઈ જાય છે અને તેના માથાના ભાગે અને બે પરિચારિકા પી જાય છે. 

છિન્નમસ્તા આત્મ-બલિદાનની કલ્પના તેમજ કુંડલિની જાગૃત - આધ્યાત્મિક ઊર્જા સાથે સંકળાયેલ છે. તે અર્થઘટન પર આધાર રાખીને જાતીય ઇચ્છા પરના આત્મ-નિયંત્રણ અને જાતીય ઊર્જાના મૂર્ત સ્વરૂપ તરીકે બંને સ્વરૂપે માનવામાં આવે છે. તે દેવી બંને પાસાંનું પ્રતીક છે. જીવન આપનાર અને જીવન લેનાર. તેના દંતકથાઓ તેના બલિદાન પર ભાર મૂકે છે - કેટલીક વાર માતૃત્વ, તેના જાતીય વર્ચસ્વ અને તેના સ્વ-વિનાશક પ્રકોપ સાથે.

ધુમાવતી

 વિધવા દેવી, અથવા મૃત્યુ દેવી. તેણીને ઘણી વાર એક વૃદ્ધ, નીચ વિધવા તરીકે દર્શાવવામાં આવે છે અને તે કાગડો અને ચાતુર્માસ સમયગાળા જેવી હિન્દુ ધર્મમાં અશુભ અને અપ્રાસનીય માનવામાં આવતી વસ્તુઓ સાથે સંકળાયેલી છે. દેવીને ઘણીવાર અશ્વવિહીન રથ પર અથવા કાગડા પર સવાર કરતા દર્શાવવામાં આવે છે, સામાન્ય રીતે સ્મશાનમાં.

ધુમાવતીને વૈશ્વિક વિસર્જન (પ્રલય) સમયે પોતાને પ્રગટ કરતી હોવાનું કહેવામાં આવે છે અને તે “રદબાતલ” છે જે સર્જન પહેલાં અને વિસર્જન પછી અસ્તિત્વમાં છે. તેણી હંમેશાં ટેન્ડર હાર્ટ અને બૂનસના દાતા તરીકે કહેવામાં આવે છે. ધુમાવતીનું વર્ણન મહાન શિક્ષક તરીકે કરવામાં આવ્યું છે, જે બ્રહ્માંડના અંતિમ સત્યને પ્રગટ કરે છે, જે ભ્રાંતિપૂર્ણ વિભાગોથી આગળ છે, જેમ કે શુભ અને અશુભ છે. તેનું કદરૂપું સ્વરૂપ ભક્તને સુપરફિસિયલની બહાર જોવાની, અંદરની તરફ જોવાની અને જીવનની આંતરિક સત્યની શોધ કરવાનું શીખવે છે.

ધૂમાવતીને સિધ્ધી (અલૌકિક શક્તિઓ) આપનાર, બધી મુશ્કેલીઓમાંથી મુકિત કરનાર, અને અંતિમ સત્ય અને મોક્ષ સહિતની બધી ઇચ્છાઓ અને પુરસ્કારના દાતા તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે.

બગલમુખીદેવી

બગલમુખી દેવી ભક્તોની ખોટી માન્યતાઓ અને ભ્રાંતિ (અથવા ભક્તના દુશ્મનો) ને લકવો કરે છે.

માતંગી 

 લલિતાના વડા પ્રધાન (શ્રીકુલા સિસ્ટમમાં)

તેણી સંગીત અને વિદ્યાની દેવી સરસ્વતીનું તાંત્રિક રૂપ માનવામાં આવે છે. સરસ્વતીની જેમ માતંગી પણ ભાષણ, સંગીત, જ્ઞાન અને કળાને શાસન કરે છે. તેણીની ઉપાસના અલૌકિક શક્તિઓ પ્રાપ્ત કરવા માટે સૂચવવામાં આવી છે, ખાસ કરીને દુશ્મનો પર નિયંત્રણ મેળવવા, લોકોને પોતાની તરફ આકર્ષિત કરવા, કળા ઉપર નિપુણતા પ્રાપ્ત કરવા અને સર્વોચ્ચ જ્ઞાન મેળવવાની.

કમલા

 કમળની દેવી; “તાંત્રિક લક્ષ્મી”

કમલાત્મિકાનો સોનેરી રંગ છે. તેણીને ચાર મોટા હાથીઓ સ્નાન કરાવી રહ્યા છે, જેઓ તેમના પર અમૃત (અમૃત) ના કળશ (જાર) રેડતા હોય છે. તેના ચાર હાથ છે. બે હાથમાં, તેણીએ બે કમળ ધરાવે છે અને તેના અન્ય બે હાથ અનુક્રમે અભયમુદ્રામાં છે (વળતર આપવાના હાવભાવ) અને વરમુદ્રા (વરદાન આપવાના હાવભાવ). તેણીને કમળ પર પદ્માસન (કમળની મુદ્રા) માં બેઠેલી તરીકે બતાવવામાં આવી છે, [૧] શુદ્ધતાના પ્રતીક.

કમલા નામનો અર્થ છે "તે કમળની જેવી" અને દેવી લક્ષ્મીનો એક સામાન્ય લક્ષણ છે. લક્ષ્મી ત્રણ મહત્વપૂર્ણ અને એકબીજા સાથે જોડાયેલા વિષયો સાથે સંકળાયેલી છે: સમૃદ્ધિ અને સંપત્તિ, ફળદ્રુપતા અને પાક અને આવતા વર્ષ દરમિયાન સારા નસીબ.

_____________________

*દસ મહાવિદ્યા*

કાલી તારા મહાવિદ્યા ષોડશી ભુવનેશ્વરી

ભૈરવી છિન્ન મસ્તા ચ વિદ્યા ધૂમાવતી તથા

બંગલા સિદ્ધ વિદ્યા ચ માતંગી કમલાત્મિકા

એતા દશ મહાવિદ્યા: સિદ્ધી વિદ્યા: પ્રકીર્તિતા:

મા દુર્ગાના નવ સ્વરૂપની આરાધના નવરાત્રી દરમિયાન થાય છે.શ્રદ્ધાળુ સાધકો મહાકાળીના દસ મહાવિદ્યા સ્વરૂપોની સાધના નવરાત્રીમાં કરે છે.દસ સ્વરૂપની સાધના કરવા માટે આખું જીવન પણ ઓછું પડે છે.જેથી સાધક કોઈ એક દેવીની સાધના કરી શકે છે.

આ સાધના તાંત્રિક પદ્ધતિથી થાય છે.

દસ મહાવિદ્યાની સાધના અનુભવી વ્યક્તિના માર્ગદર્શન હેઠળ કરવામાં આવે છે.સાથે કાળભૈરવની ઉપાસના કરાય છે.કોઇ પણ જાતિ,રંગ,વર્ગના ભેદભાવ આ ઉપાસનામાં રખાતા નથી.

તંત્ર ક્ષેત્રમાં દસ મહાવિદ્યાનો પ્રભાવ વિશેષ જોવા મળે છે.બ્રહ્માડની ઉર્જાનો સ્ત્રોત દસ મહાવિદ્યા છે.શક્તિ વગર શિવ પણ શૂન્ય છે.ભગવાન વિષ્ણુની શક્તિ દસ મહાવિદ્યા છે.શક્તિની પૂજા શિવ વગર અધૂરી છે.સંસારમા દસ દીશાઓ સ્પષ્ટ છે.દસ મહાવિદ્યા પાર્વતીના દસ સ્વરૂપ છે.

પુરાણો અનુસાર જ્યારે ભગવાન શિવના પત્ની સતીના પિતા દક્ષ રાજાએ યજ્ઞનું આયોજન કર્યુ ત્યારે શિવ અને સતીને આમંત્રિત નહીં કર્યા.નારદમુનીએ જાણ કરી ત્યારે સતી યજ્ઞમાં જવા તૈયાર થયા.શિવજીએ ના પાડતા સતીમાતા ક્રોધે ભરાયા.અને મહાકાળી રૂપ ધારણ કર્યું.દસ દીશામાંથી દસ સ્વરૂપ પ્રગટ કર્યા.આ ભયંકર દ્રશ્ય જોઈ શિવજી એ સતીમતાને પૂછ્યું આ દશ રૂપ કોણ છે.માતાજીએ ઉત્તર આપ્યો કે આ દસ રૂપ મારા જ છે.મહાકાળી કૃષ્ણ રંગની છે.તમારી ઉપર નીલા રંગની તારા, પશ્ચિમ દિશામાં છિન્નમસ્તા, બાજુમાં ભુવનેશ્વરી,પીઠ પાછળ બગલામુખી,પૂર્વ દક્ષિણમાં ઘૂમાવતી, દક્ષિણ પશ્ચિમમાં ત્રિપુર સુંદરી, પશ્ચિમ ઉત્તરમાં માતંગી, ઉત્તર પૂર્વમા ષોડશી અને મેં પોતે ભૈરવી રૂપ ધારણ કર્યું છે.

*આ દસ મહાવિદ્યા દશાવતાર છે.ભગવાન શિવ અને ભગવાન વિષ્ણુના દસ અવતાર સમાન છે.*

*દસ મહાવિદ્યા અને શિવના દસ સ્વરૂપ*

૧) મહાકાળી અને મહાકાલ.

(૨)તારા અને અક્ષોભ્ય

(૩) ષોડશી અને કામેશ્વર.

(૪) ત્રિપુરા સુંદરી અને દક્ષિણામૂર્તિ

(૫) માતંગી અને માતંગ

(૬) ભૂવનેશ્વરી અને ત્ર્યંબકેય 

(૭)છિન્નમસ્તા અને ક્રોધભૈરવ,કબંધ 

(૮) ધૂમાવતી વિધવા રૂપે છે

(૯) બગલામૂખી અને મૃત્યુજંય,એકત્ર

(૧૦)કમલા અને સદાશિવ

*દસ મહાવિદ્યા અને વિષ્ણુના દશાવતાર*

(૧)મહાકાળી અને કૃષ્ણ 

(૨)તારા અને મત્સ્ય

(૩)ષોડશી અને પરશુરામ 

(૪) ભુવનેશ્વરી અને વામન

(૫) ત્રિપુરાસુંદરી અને બલરામ

(૬)છિન્નમસ્તા અને નૃસિંહ 

(૭)ધૂમાવતી અને વારાહ 

(૮) માતંગી અને રામ

(૯) બગલામુખી અને કૂર્મ 

(૧૦) કમલા કલ્કિ અવતાર

એમ પણ કહેવાય છે કે દસ મહાવિદ્યા ૧૨ છે.દુર્ગા અને અન્નપુર્ણા. જેની રક્ષા ૧૧ ભૈરવ કરે છે.

પ્રકૃતિ અનુસાર દસ મહાવિદ્યાના ત્રણ સમુહ છે.

સૌમ્ય કોટી.ત્રિપુરા સુંદરી, માતંગી, ભુવનેશ્વરી,કમલા

ઉગ્ર કોટી. મહાકાળી,છિન્નમસ્તા,ઘૂમાવતી, બગલામુખી.

સૌમ્ય ઉગ્ર કોટી.તારા,ત્રિપુરા સુંદરી,ભૈરવી.

ઘનધોર મહા શક્તિ મહાકાળી સાક્ષાત મહામાયા આદિશક્તિ છે.અંધકારમાથી પ્રગટ થવાથી અને રક્તબીજ દૈત્યનો વધ કરવા માતાજીએ કાળકા સ્વરૂપ ધારણ કર્યુ હતું.સાક્ષાત જાગૃત રૂપ છે.કલકત્તાના કાલી ઘાટ પર, ઉજ્જૈનમાં ભૈરવગઢ પર ગઢકાલી રૂપે અને ગુજરાતમા પાવાગઢમાં બિરાજે છે.

મા તારા તાંત્રિકોની પ્રમુખ દેવી છે.તારને વાલી મા તરીકે પૂજાય છે.હયગ્રીવ નામના દૈત્યનો વધ કરવા માતાજીએ ઉર્ગ નીલ વર્ણ ધારણ કર્યો હતો.આકાશના તારા સમાન બિંદુ રૂપે ઝળહળે છે.ભગવાન રામની વિધ્વંસક શક્તિ મા તારા છે અને આ શક્તિ સ્વરૂપે રાવણનો વધ કર્યો હતો.ભગવાન શિવે સમુદ્ર મંથન સમયે વિષ ધારણ કર્યું હતું જેથી દાહ ઉત્પન્ન થયો.મા તારાએ પોતાની શક્તિ દ્વારા શિવજીને બાળસ્વરપ કરી સ્તનપાન કરાવી દાહ શાંત કર્યો હતો.નીલ સરસ્વતી તરીકે મા તારા જ્ઞાનની દાતા છે.પશ્ચિમ બંગાળના બીરભૂમ જિલ્લામાં બિરાજે છે.દેવી સતીના નેત્ર આ સ્થળ પર છે એટલે નયનતારા કહેવાય છે. સીમલા પાસે શોધી ગામમાં પણ તારા માતાનું મંદિર છે.

મા ત્રિપુરા સુંદરી.ષોડશ કળાની દેવી છે.લલિતા અને રાજ રાજેશ્વરી દેવી તરીકે પૂજાય છે.ત્રિપુરા રાજ્યમાં ત્રિપુરા સુંદરી શક્તિપીઠ છે અને સતી માતાના વસ્ત્ર આ સ્થળ પર છે.ઉદયપૂરથી નજીક રાધા કિશોર ગ્રામ્ય સ્થળે મંદિર છે ત્યાં માતાના ચરણ છે

મા ભુવનેશ્વરી.આદિ શક્તિ અને મૂળ પ્રકૃતિ મા ભુવનેશ્વરી શતાક્ષી આને શાકંભરી માતા તરીકે પૂજાય છે.ઉત્તરાખંડમા બિરાજે છે.

મા છિન્ન મસ્તા.માથુ કપાયેલ, કબંધમાથી ત્રણ રક્તની ધારા વહે છે,ત્રણ નેત્ર છે.ગળામા હાડકાંની માળા છે અને જનોઇ ધારણ કરી છે.આ સ્વરૂપ ઝારખંડમાં રાંચીથી દૂર ભૈરવીભેડા અને દામોદર નદીના સંગમ પર બિરાજે છે.

મા ભૈરવી.ત્રિપુરા ભૈરવી માતા તરીકે પૂજાય છે.બંદી છોડ માતા કહેવાય છે.સંસારના બંધનોમાંથી મુક્ત થવા સાધકો ભૈરવીની આરાધના કરે છે.ઉજ્જૈનમા ભૈરવ પર્વત પર બિરાજે છે.

મા ધૂમાવતી. વિધવા માતા મનાય છે.એક વખત માતાજીએ ભોજન માગ્યું પણ મહાદેવજીને આપતા સમય લાગ્યો.માતાજી મહાદેવજીને ગળી ગયા.માતાજીના શરીરમાંથી ધુમાડો નીકળ્યો તેમાંથી મહાદેવજી બહાર આવ્યા.પતીને ગળી જવાના કારણે વિધવા કહેવાય છે.મધ્ય પ્રદેશના દાંતિયા ગામમાં બિરાજે છે.

માતા બગલામુખી.શત્રુઓ પર વિજય અપાવનારી માતા છે.જન્મ મરણના બંધનોમાંથી મુક્તિ અપાવે છે.મધ્ય પ્રદેશના દાંતિયા અને નલખેડા વિસ્તારમાં બિરાજે છે.કાગંડા હિમાચલ પ્રદેશમાં પણ માતાજીનું મંદિર આવેલું છે.

મા માતંગી.માતંગ ઋષિની પુત્રી છે.ગૃહસ્થીઓ માતંગી માતાની આરાધના કરે છે.મધ્યપ્રદેશના જાબુઆમા માતંગી માતાનું સ્થાન છે.

મા કમલા.કમલારાણી તરીકે પૂજાય છે.મહાલક્ષ્મીનુ સ્વરૂપ છે.દરીદ્રતા, સંકટ,કલહ અને અશાંતિથી મુક્તિ પ્રદાન કરે છે.

*દસ મહાવિદ્યાનો દસ દિશામાં વાસ છે.મહાકાળી અને તારા ઉત્તર દિશામાં, ષોડશી ઇશાન દિશામાં, ભુવનેશ્વરી પશ્ચિમ દિશામાં, ત્રિપુરા દક્ષિણ દિશામાં, છિન્ન મસ્તા પૂર્વ દિશામાં,ઘૂમાવતી પૂર્વ દિશામાં, બગલામુખી દક્ષિણ દિશામાં,માતંગી વાયવ્યમાં,કમલા નૈઋત્યમાં.*

જે સાંસારિક કાર્યોમાં સહાય કરે તે અવિદ્યા.

જે મુક્તિ અપાવે તે વિદ્યા.

અને જે ભોગ અને મોક્ષ અપાવે તે મહાવિદ્યા.